Polska

W Polsce (według danych za 2018 rok) ekonomia społeczna obejmuje różnorodne podmioty o różnych formach prawnych, w tym: 

• 1600 spółdzielni społecznych 
• 27 600 przedsiębiorstw nienastawionych na przynoszenie zysku 
• 226 spółek nienastawionych na przynoszenie zysku 
• 109 zakładów aktywności zawodowej (ZAZ) 

Łącznie zatrudniają one 428 700 osób. 

 Rozszerzając analizę, ekosystem polskiej ekonomii społecznej obejmuje także: 

• pozostałe podmioty prowadzące działalność reintegracyjną (warsztaty terapii zajęciowej (WTZ), kluby integracji społecznej (KIS), spółdzielnie osób niewidomych i osób z niepełnosprawnościami oraz spółdzielnie pracy;
• organizacje pożytku publicznego i podmioty o charakterze non-profit, związane z działalnością pożytku publicznego i wolontariatem). 

W 2022 roku weszła w życie nowa ustawa ramowa dotycząca ekonomii społecznej, która umożliwia tym podmiotom uzyskanie statusu przedsiębiorstwa społecznego na podstawie ich działalności i misji. W tym celu muszą one przyczyniać się do rozwoju lokalnego i koncentrować się na reintegracji społecznej i zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem lub na realizacji usług społecznych.  

Na chwilę obecną w Polsce zarejestrowane jest 270 podmiotów posiadających status przedsiębiorstwa społecznego. 

Źródła:  

Social enterprises and their ecosystems in Europe, Poland Country report, Komisja Europejska, 2019 

Rejestr Organizacji Pożytku Publicznego, Rząd Rzeczypospolitej Polskiej 

* Serwis prezentuje ogólną ocenę poziomu rozwoju, która opiera się na dostępnych danych i informacji na temat ekosystemu ekonomii społecznej. W związku z tym ma pewne ograniczenia. Mimo to autorzy uznają, że uwzględnienie tego wskaźnika w ogólnej ocenie jest uzasadnione.
** Źródło: EKES/CIRIEC (2016) Recent evolutions of the Social Economy in the European Union, należy pamiętać, że podane szacunki są zawyżone, ponieważ opierają się na rodzaju organizacji i nie uwzględniają wszystkich elementów definicji ekonomii społecznej.

Więcej informacji na temat jakości danych można znaleźć w naszej informacji na temat danych dotyczących ekonomii społecznej.

Tradycja oraz kontekst historyczny

  Przed II wojną światową ekonomię społeczną w Polsce tworzyły organizacje pożytku publicznego (fundacje i stowarzyszenia) oraz spółdzielnie. Ich działalność, ukierunkowana na wspieranie szczególnie narażonych na wykluczenie grup społecznych i rozwoju lokalnego, została przerwana w czasach komunizmu, ponieważ zastąpiły je wówczas nowo utworzone organizacje społeczne finansowane przez państwo. Po przemianach politycznych w 1989 roku nastąpiło odrodzenie inicjatyw oddolnych rodzących się w latach 70. i 80. Od tego czasu ponownie zaczęły powstawać stowarzyszenia i pojawiły się nowe formy podmiotów ekonomii społecznej, takie jak Centra Integracji Społecznej, Zakłady Aktywności Zawodowej oraz spółdzielnie socjalne.  

Obecnie zagadnienie ekonomii społecznej staje się coraz ważniejszym tematem w Polsce. W ciągu minionej dekady opracowano szereg dokumentów strategicznych określających kierunki rozwoju ekonomii społecznej:  

• Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej do 2030 roku (do pobrania tutaj).
• Strategia rozwoju usług społecznych. Polityka publiczna do roku 2030.
• Krajowy Program Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu. Aktualizacja 2021–2027, polityka publiczna z perspektywą do roku 2030.
• Plan działania na rzecz integracji i włączenia społecznego na lata 2021–2027 (do pobrania tutaj).

Dzięki nim udało się utorować drogę do mocniejszego wsparcia ekonomii społecznej na poziomie politycznym poprzez akt prawny wydany w marcu 2022 roku. 

Warunki ramowe oraz ekosystem ekonomii społecznej

Strategia i ramy prawne 

Polska niedawno przyjęła podstawowy akt prawny określający warunki ramowe ekonomii społecznej i wspierający jej rozwój. Ustawa z dnia 5 sierpnia 2022 r. o ekonomii społecznej wprowadza do porządku prawnego pojęcie przedsiębiorstwa społecznego, czyli statusu, który jest przyznawany i przedłużany w oparciu o określone kryteria (zatrudnienie, cele społeczne, zakaz prywatyzacji zysku i demokratyczne zarządzanie). Ustawa określa również narzędzia i zasady zarządzania publicznego, które umożliwiają wspieranie ekonomii społecznej, a zwłaszcza przedsiębiorczości społecznej. Ponadto rozszerza liczbę dostępnych mechanizmów wsparcia, takich jak ulgi podatkowe, dopłaty do wynagrodzeń czy uproszczone procedury zamówień publicznych. 

Co się tyczy szczegółowych przepisów dla każdej formy prawnej należącej do kategorii podmiotów ekonomii społecznej, każda z nich funkcjonuje na mocy oddzielnych przepisów (na przykład ustawy o spółdzielniach z 1982 roku, ustawy o zatrudnieniu socjalnym z 2003 roku, ustawy o fundacjach z 1984 roku, ustawy o spółdzielniach socjalnych z 2006 roku itp.). Ponadto sektor ekonomii społecznej jest również objęty przepisami prawnymi dotyczącymi polityki społecznej, rynku pracy i prawa zamówień publicznych. 

Decydenci w sferze ekonomii społecznej 

Na szczeblu krajowym za rozwój ekonomii społecznej odpowiada Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Podstawą jego działań jest „Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej do roku 2023. Ekonomia Solidarności Społecznej”. Ministerstwo koordynuje działania na szczeblu krajowym i monitoruje jakość usług wsparcia dla podmiotów ekonomii społecznej. Przyczynia się również do szerzenia wiedzy i popularyzacji ekonomii społecznej.

Polityka rozwoju ekonomii społecznej jest finansowana z różnych źródeł publicznych, w tym ze środków krajowych (Fundusz Pracy, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Fundusz Solidarnościowy, a także ze środków pochodzących z budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego), a także z funduszy europejskich (EFS+ i RRF). Samorząd lokalny odgrywa kluczową rolę w koordynowaniu polityki rozwoju ekonomii społecznej na szczeblu regionalnym. Każde spośród szesnastu polskich województw realizuje własne regionalne programy ekonomii społecznej. Dzięki nim możliwe jest budowanie długotrwałych partnerstw i wspólnych przedsięwzięć wśród podmiotów ekonomii społecznej w celu zwiększenia potencjału świadczonych przez nie usług społecznych. Odpowiadają także za świadczenie usług wsparcia dla podmiotów ekonomii społecznej.

Podstawą procesu kształtowania kierunków działań jest dialog i partycypacja. Ministerstwo i władze regionalne są wspierane przez komitety rozwoju ekonomii społecznej. Ich członkowie wywodzą się przede wszystkim z podmiotów ekonomii społecznej, organizacji zrzeszających partnerów społecznych, a także instytucji akademickich i władz publicznych.

Sieci, federacje oraz przedstawicielstwa 

Ważnym elementem systemu wsparcia ekonomii społecznej są ośrodki wsparcia ekonomii społecznej (OWES). Ośrodki te oferują kompleksowe usługi wsparcia, a także bezpośrednie wsparcie finansowe dla przedsiębiorstw społecznych. Za finansowanie OWES odpowiadają samorządy lokalne na szczeblu wojewódzkim, jednak aby ubiegać się o środki publiczne, muszą uzyskać akredytację Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. W Polsce działa szereg organizacji zajmujących się wspieraniem określonych kategorii podmiotów ekonomii społecznej (np. Ogólnopolski Związek Rewizyjny Spółdzielni Socjalnych (OZRSS), Wspólnota Robocza Związków Organizacji Socjalnych (WRZOS), Sieć Wspierania Organizacji Pozarządowych (SPLOT), Związek Lustracyjny Spółdzielni (ZLSP)). Niedawno została utworzona Ogólnopolska Federacja na rzecz Rozwoju Ekonomii Społecznej (OFRES). Zadaniem tych organizacji jest reprezentowanie interesów swoich członków. Jednocześnie podejmują działania mające na celu ich szkolenie i profesjonalizację, a także ułatwiają im dostęp do finansowania. Współpracują także z samorządami lokalnymi, aby usprawnić świadczenie usług socjalnych przez organizacje członkowskie.  

Ponadto w Polsce działa także Centrum Mikrofinansów (Microfinance Centre) – sieć finansowania społecznego, która działa na rzecz sprawiedliwości, integracji, równości i odpowiedzialnych usług. MFC zrzesza ponad 100 organizacji działających w 36 krajach Europy i Azji Środkowej, które świadczą odpowiedzialne usługi mikrofinansowe na rzecz niemal 2 000 000 klientów osiągających niskie dochody.

Wsparcie

Z myślą o wspieraniu podmiotów ekonomii społecznej polski rząd opracował ukierunkowane działania i programy, takie jak: 

• szkolenie dla przedstawicieli podmiotów ekonomii społecznej w zakresie zamówień publicznych;  
• wsparcie procesu tworzenia klastrów ekonomii społecznej, systemów franczyzy społecznej i innych sieci kontaktów biznesowych; 
• ustanowienie systemu certyfikacji i znaków jakości dla podmiotów ekonomii społecznej;
• wspieranie samoorganizacji przedsiębiorstw społecznych;
• podnoszenie kompetencji kadry zarządzającej przedsiębiorstwami społecznymi;
• przyznawanie bonifikat jednostkom samorządu terytorialnego, które zlecają podmiotom ekonomii społecznej realizację usług społecznych.

Wsparcie dla podmiotów ekonomii społecznej na szczeblu wojewódzkim zapewniają także ośrodki wsparcia ekonomii społecznej (OWES). Oferują one przede wszystkim:  

• usługi inkubatorów i akceleratorów rozwoju, w tym indywidualne doradztwo i konsultacje dla przedsiębiorców społecznych dotyczące różnych zagadnień (np. opracowania założeń biznesplanu, strategii współpracy, prowadzenia bieżącej działalności, aspektów prawnych); 
• szkolenia zawodowe, branżowe i specjalistyczne;  
• finansowanie (pożyczki i fundusze europejskie);  
• wsparcie w realizacji zamówień publicznych; 
• wspieranie lokalnych sieci ekonomii społecznej; 
• propagowanie zasad ekonomii społecznej i oddolnych inicjatyw oraz wspieranie międzysektorowych i lokalnych partnerstw na rzecz ekonomii społecznej; 
• organizowanie wydarzeń promocyjnych w celu promocji lokalnych podmiotów ekonomii społecznej. 

Ośrodki mogą także przyznawać dofinansowania przedsiębiorstwom społecznym z myślą o tworzeniu i utrzymywaniu miejsc pracy dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym.

Finansowanie

Podmioty ekonomii społecznej mogą korzystać z finansowania publicznego przyznawanego jako: 

• Dotacje: Podmioty ekonomii społecznej mogą korzystać z krajowych funduszy przeznaczonych na wsparcie zatrudnienia osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (w szczególności osób z niepełnosprawnościami i bezrobotnych). Świadczenia finansowane są ze środków Funduszu Pracy oraz Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.
• Subwencje i kompleksowe usługi wsparcia są również dostępne za pośrednictwem OWES.
• Środki z funduszy europejskich: Finansowany w ramach inicjatywy NextGenerationEU instrument „Odporność oraz rozwój ekonomii społecznej i przedsiębiorczości społecznej na lata 2022–2025” wspiera rozwój przedsiębiorczości w zakresie usług społecznych i programów integracji społecznej realizowanych przez podmioty ekonomii społecznej. 
• Pożyczki:  Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK) zarządza Krajowym Funduszem Przedsiębiorczości Społecznej, który zapewnia dostęp do preferencyjnych pożyczek podmiotom ekonomii społecznej. 

Ponadto trwają prace nad uruchomieniem innych instrumentów finansowych skierowanych bezpośrednio do sektora ekonomii społecznej:  

• Towarzystwo Inwestycji Społeczno-Ekonomicznych udziela pożyczek jako pośrednik przy pozyskiwaniu funduszy unijnych. 
• Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego „OIC Poland” w Lublinie udziela oprocentowanych pożyczek podmiotom działającym w wielu województwach.  
• Polska Fundacja Przedsiębiorczości zapewnia mikro-, małym i średnim przedsiębiorstwom dostęp do programu gwarancji kredytowych, programów szkoleniowo-doradczych, a także regionalnych i subregionalnych funduszy pożyczkowych.