België

In België waren er in 2017 naar schatting ongeveer 18.000 sociale ondernemingen, waaronder: 

• 17.500 verenigingen (vzw)
• 220 coöperaties
• 196 stichtingen
• 103 onderlinge maatschappijen
• 378 ondernemingen met een sociaal oogmerk

In 2017 werkten 393.000 voltijdse equivalenten in de sociale economie, wat neerkomt op 12% van de tewerkgestelden in België. 
Bron: Social Enterprises and their ecosystems in Europe, Country Reports, Belgium, 2019
 

* Voor deze website hebben we deze algehele beoordeling van het ontwikkelingsniveau toegevoegd. Die is gebaseerd op de data en informatie over het sociaaleconomische ecosysteem die momenteel beschikbaar is en kent daarom enkele beperkingen. Toch vonden wij het nuttig om deze algehele beoordeling toe te voegen.
** Bron: EESC/CIRIEC (2016) Recente veranderingen op het gebied van sociale economie in de Europese Unie. Houd er rekening mee dat deze schatting aan de hoge kant is, omdat ze is gebaseerd op het type organisatie en niet alle elementen binnen de definitie van de sociale economie nauwkeurig zijn meegenomen.

Voor meer informatie over de kwaliteit van de data verwijzen wij u naar onze toelichting op de sociaaleconomische data.

Traditionele organisaties van de sociale economie ontstonden in België in de 19e eeuw. Die zijn sterk geworteld in arbeidersbewegingen die de oprichting van coöperaties en onderlinge maatschappijen en de ontwikkeling van de associatieve sector steunden. Coöperaties kwamen in deze periode tot bloei. Vaak structureerden ze zich rond politieke ideeënbewegingen (liberalistische, socialistische, christelijke coöperaties).

In de 20e eeuw stimuleerde de opkomst van de welvaartsstaat de ontwikkeling van sociaaleconomische organisaties, vooral verenigingen, omdat ze begonnen op te treden als sociale dienstverleners. Hoewel coöperaties al in de 19e eeuw werden erkend, kregen de meeste organisaties pas in de loop van de 20e eeuw erkenning, met bijvoorbeeld in 1921 een eerste wet die verenigingen regelde. 
 

Sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw hebben verschillende veranderingen plaatsgevonden in het landschap van de sociale economie. Doordat de overheid steeds minder geld beschikbaar stelt, moesten verenigingen meer commerciële activiteiten ontplooien en hebben ze moeten innoveren om nieuwe bedrijfsmodellen te creëren. Coöperaties gingen zichzelf reorganiseren, diversifieerden hun werk en raakten meer betrokken bij activiteiten die gericht waren op sociale innovatie, het milieu en het algemeen belang. Tot slot ontstond de "nieuwe sociale economie" met de opkomst van sociale ondernemingen.

Beleid en juridisch kader 

Er is geen specifieke nationale wetgeving die het hele bereik van de sociale economie in België volledig omvat. Er zijn echter talrijke wetten en verordeningen die betrekking hebben op de verschillende rechtsvormen en missies van de spelers van de sociale economie: 

• Op federaal niveau erkende de hervorming van 2019 betreffende de bedrijfscodes voorheen de financieringsprincipes van coöperaties.
• Op federaal niveau worden sociale ondernemingen erkend. Dat heeft de vorm van een goedkeuring die door de minister van Economische Zaken wordt verleend aan coöperatieve vennootschappen die aan een aantal voorwaarden voldoen. Die goedkeuring is met name gebaseerd op de volgende principes:
  • het doel van het bedrijf moet het genereren van een positieve sociale impact in het algemeen belang voor mens, milieu of maatschappij zijn;
  • vrijwillig en met een open lidmaatschap;
  • gelijke rechten en plichten voor alle leden;
  • democratische besluitvorming gebaseerd op het principe 'één lid, één stem' (of op zijn minst beperkt stemrecht); en
  • geen uitkering of matige uitkering van dividend.
• Bedrijven die erkend zijn als maatschappelijke ondernemingen kunnen lid worden van de Nationale Raad voor de Coöperatie, het Sociaal Ondernemerschap en de Landbouwonderneming ('CNC'), een adviesorgaan met als missie het bevorderen en verdedigen van de coöperatieve principes en idealen en het uitbrengen van adviezen of voorstellen over kwesties met betrekking tot de coöperatieve activiteit en de sector van de sociale economie in België.
• Op regionaal niveau (zoals in Wallonië, Brussel en Vlaanderen) bestaan enkele verordeningen om sociale economie, sociaal ondernemerschap en maatschappelijk verantwoord ondernemen te ondersteunen.

Bestuurlijk gezien is sociale economie een regionale bevoegdheid. Daarom worden strategieën op dit niveau vastgesteld: 

• In Vlaanderen is voorzien in acties rond de sociale economie, die zijn geformaliseerd dankzij een oriëntatiedocument voor 5 jaar. Voor de periode 2019-2024 is het Vlaamse beleid voor werkgelegenheid en sociale economie gericht op de ondersteuning van sociaal en duurzaam ondernemerschap. 
• In Wallonië erkent en definieert een wettelijke verordening uit 2008 het fenomeen Sociale Economie en organiseert het sociaal overleg. In 2020 lanceerde de regering een vijfjarenstrategie voor de ontwikkeling van de sociale economie, Alternativ'ES Wallonia. Hierin worden 3 prioritaire assen vastgesteld waaraan tegen 2024 moet worden gewerkt: het ondersteunen van sociale innovatie, het vergroten van de zichtbaarheid en het bevorderen van spelers in de sociale economie, en het vergemakkelijken van de opschaling van de sociale economie door de sociale impact te versterken.
• In Brussel  verbindt de Gemeenschappelijke beleidsverklaring voor 2019-2024 de regio ertoe om de transitie centraal te stellen in haar strategie. Maatschappelijk en democratisch ondernemerschap worden beschouwd als prioritaire instrumenten die in die context moeten worden ondersteund. De strategie voor economische transitie van het gewest Brussel, de 'Shifting Economy', wijdt een hoofdstuk aan sociaal ondernemerschap en wil meer in het algemeen alle ondernemingen in transitie ondersteunen, waarbij inspiratie wordt geput uit de sociale economie (bestuur, doelgerichtheid, milieu- en sociale impact).
• In de Duitstalige Gemeenschap zet het Regionaal ontwikkelingsconcept (met het Duitse acroniem 'REK', van Regionales Entwicklungskonzept) een visie en strategie uiteen over hoe te leven tegen 2025. Het REK omvat een project getiteld 'Een sterke sociale economie', dat de zichtbaarheid van sociale ondernemingen vergroot en een wettelijk kader creëert.

Beleidsmakers op het gebied van de sociale economie 

De politieke bevoegdheid op het gebied van sociale economie is geleidelijk overgedragen aan de regio's, die nu autonoom zijn op dit gebied. De federale overheid is verantwoordelijk voor de status van sociale ondernemers in wetgeving ten aanzien van economisch recht en btw-tarieven. Om de samenhang tussen het beleid in de verschillende regio's te garanderen, kunnen op federaal niveau overeenkomsten tussen de regio's worden gesloten om gemeenschappelijke doelstellingen vast te stellen en de sector meer zichtbaarheid te geven.

• In Vlaanderen is de bevoegde minister voor sociale economie de Vlaams minister van Economie, Innovatie, Werk, Sociale Economie en Landbouw. 
• In Wallonië valt sociale economie exclusief onder de Minister van Sociale Economie. Sinds 2009 bestaat er een speciale afdeling voor sociale economie binnen de overheid, het Directoraat Sociale Economie. Daarnaast heeft de overheid de Waalse raad voor sociale economie in het leven geroepen. Het Waalse parlement stemt elk jaar over een specifiek budget voor sociale economie. Daarnaast speelt W.alter, een openbaar investeringsagentschap, een sleutelrol in de financiering van sociale-economiebedrijven.
• In Brussel heeft de dienst 'Brussel Economie en Werkgelegenheid' een speciaal directoraat voor werkgelegenheidsbeleid, waaronder ook de sociale economie valt. 
• In de Duitstalige Gemeenschap is het directoraat 'Werkgelegenheid', meer bepaald de eenheid 'Tewerkstellingsprogramma's en Sociale Economie' van het Ministerie van de Duitstalige Gemeenschap, verantwoordelijk voor de sociale economie.

Regio's ondersteunen de sociale economie middels: 

• het verlenen van adviesdiensten; 
• het ondersteunen van lokale overheden, met name gemeenten, door de ontwikkeling van beleidslijnen op het gebied van sociale economie; 
• het ondersteunen van sociale innovatie door middel van oproepen tot het indienen van voorstellen;
• het reguleren van bepaalde delen van het ecosysteem, zoals WISE's, om hun ontwikkeling te bevorderen; 
• het bieden van financieringsmogelijkheden aan entiteiten uit de sociale economie.

Netwerken, federaties en belangenbehartigers 

De sociale economie in België wordt gestructureerd door veel netwerken, die specifieke soorten sociale ondernemingen vertegenwoordigen, hun belangen verdedigen door de ondersteuning en erkenning te verbeteren, en wederzijds leren en de uitwisseling van kansen onderling bevorderen.

De Belgische sociale economie kent verschillende soorten netwerken en federaties: 

• Netwerken die zich richten op specifieke organisatievormen:
  • (zoals Febecoop, Coopkracht)
• Netwerken die zich richten op een specifieke activiteitensector zoals:
  • Réseau Financement Alternatif, Socrowd, Trividend en Hefboom op het gebied van ethisch financieren 
  • LDE over de levering van lokale diensten 
  • Herwin voor sociale en circulaire ondernemers
  • Groep Maatwerk over het aanbieden van aangepast werk voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt
  • Belgian Fair Trade Association
  • Be Impact voor sociale ondernemers
• Sommige netwerken zijn daarnaast meer transversaal: 
  • ConcertES is een transversaal platform over sociale economie dat het ecosysteem van Wallonië en de Brusselse regio's wil vertegenwoordigen.
  • Solidarité des alternatives wallonnes et bruxelloises (SAW-B) en Syneco zijn ook transversale netwerken die training en ondersteuning bieden aan allerlei entiteiten in de sociale economie.

België is zeer actief in het bevorderen van de sociale economie.  

• De website van het Federaal Ministerie van Economie omvat een duidelijke uitleg over sociale economie en sociaal ondernemerschap in België.
• Wallonië lanceerde een platform en een documentaireserie om mensen een duidelijk inzicht te geven in sociaal ondernemerschap. Andere webdocumentaires, series en gespecialiseerde tijdschriften zijn in ontwikkeling en bieden meerdere mogelijkheden om inspiratie op te doen. Raadpleeg Focales en Plus de Sens voor meer informatie.  
• Voor burgers die verder willen gaan, bieden universiteiten zoals Université catholique de Louvain (UCLouvain) en Université libre de Bruxelles (ULB) MOOC's (Massive Open Online Courses) aan over de sociale economie, die variëren van een inleiding tot de basisprincipes van de sociale economie, tot meer gerichte onderwerpen zoals bedrijfsmodellen, ondernemerschap, enzovoort. Daarnaast zijn onlangs een universitair getuigschrift en vier universitaire leerstoelen sociale economie (Universiteit van Luik, Université catholique de Louvain, Universiteit van Bergen en Université libre de Bruxelles) in het leven geroepen.
• België neemt deel aan het Europese project Coop Lab om mensen al op jonge leeftijd de sociale economie te laten ontdekken.
• De website 'Actors of the social economy' biedt handvatten en advies over hoe je in Wallonië en Brussel betrokken kunt raken bij de sociale economie en bevat een vacaturebank over de sociale economie. Daarnaast biedt de website basisinformatie over het ecosysteem.
• In Vlaanderen biedt de website 'Sociale Economie' een overzicht van de WISE's die actief zijn in Vlaanderen en hun economische activiteiten. 'Doeners' is een platform waar bedrijven en burgers diensten en producten uit de sociale economie kunnen vinden en waar matchmaking plaatsvindt op basis van een concrete en specifieke vraag.

Besluiten in de regio's hebben hun rol versterkt in het bieden van gerichte steun aan de sociale economie, waaronder: 

• toegang tot informatie, 
• training,
• organisatie van de uitwisseling van goede praktijken, 
• financiële ondersteuning op maat,
• consulting en managementadvies, 
•  toekennen van subsidies, 
• ruimten voor samenwerking.

Regionale organisaties en agentschappen worden gemobiliseerd om die diensten aan te bieden, zoals Coopcity in Brussel, iES (SE incubator) en de adviesagentschappen ten aanzien van de sociale economie in Wallonië of het Loket-platform in Vlaanderen.

Bovendien draagt het rijke ecosysteem van België ook bij tot het bieden van interessante mogelijkheden aan spelers op het gebied van de sociale economie om zich te ontwikkelen via incubator- en versnellingsprogramma's en andere vormen van ondersteuning.

Financiering

Informatie over overheidsfinanciering voor sociale ondernemingen is beschikbaar op:
-    Voor Brussel, in de portal 1819 Hub Brussels.
-    Voor Wallonië via het Waals agentschap voor openbare investeringen W.alter en iES!.
-    Voor Vlaanderen op de webportal voor sociale economie.

Om toegang te krijgen tot financiering kunnen sociale ondernemingen in België ook hun toevlucht nemen tot andere oplossingen: 

• Crowdfunding.
• Stichtingen zijn erg actief in België waar ze financiële steun bieden aan de sociale economie. De Belgische Federatie van Filantropische Stichtingen biedt een overzicht van stichtingen in het land.
• Sommige prijzen en onderscheidingen die in het leven zijn geroepen door publieke en private actoren worden aangeboden aan instellingen in de sociale economie.
• Krediet en microkrediet: Verschillende gespecialiseerde organisaties bieden kredietoplossingen aan instellingen in de sociale economie die geen financiering in de markt kunnen verkrijgen: CREDAL, New B, Triodos of Microstart. 
• Sociaal beleggen groeit als oplossing in het ecosysteem van de sociale economie. Organisaties zoals Funds for Good of Impulse bieden investeringen aan voor sociale ondernemingen, maar bieden daarnaast soms specifieke begeleidingsdiensten om een maximale impact te garanderen.

Officiële federale en regionale websites

• Meer informatie over sociale economie en ondernemerschap op federaal niveau: https://economie.fgov.be/fr/themes/entreprises/economie-durable/economie-sociale-et
• Meer informatie over sociale economie in Wallonië: https://economiesociale.be/
• Meer informatie over sociale economie in Vlaanderen: https://www.socialeeconomie.be/
• Meer informatie over sociale economie in Brussel: https://economie-emploi.brussels/entreprise-sociale
• Meer informatie over sociale economie in de Duitstalige gemeenschap: Ostbelgien Live - Sozialökonomie
• Er is tevens een overzicht van sociale organisaties beschikbaar: https://conso.economiesociale.be/

Overige bronnen en websites:

• 'Belgium.be' biedt themapagina's over sociale economie in België: https://www.belgium.be/en/economy/sustainable_development/sustainable_economy/innovative_economic_models/social_economy
• Het 'Observatory of Social economy' levert statistieken en studies over de sociale economie in Wallonië en Brussel: https://observatoire-es.be/
• 'Pour la Solidarité' is een denktank op het gebied van sociale economie op Europees niveau. De denktank beheert een observatorium over sociale economie en de Europese dimensie daarvan: https://www.ess-europe.eu/
• 'SMartBe' is een grote coöperatie in België. Een aantal van de reflecties op haar werkzaamheden, met betrekking tot werk- en participatiepraktijken, zijn gepubliceerd op haar webpagina: https://smartbe.be/fr/publications/education-permanente-sommaire-general-des-analyses/

Rapporten 

• Social Enterprises and their ecosystems in Europe, Country Reports, Belgium, 2019: Database van documenten - Werkgelegenheid, sociale zaken en inclusie - Europese Commissie (europa.eu)
• Mapping social and solidarity ecosystems around the world, OESO, 2023: SSE CFS_Belgium (oecd.org)
• Legal Framework Analysis - National Report: Belgium, Cooperatives Europe, 2021 (Juridisch kader voor coöperaties): Belgium Legal Framework Analysis Report.pdf (coops4dev.coop)