De sociale economie in een notendop
In Nederland is er geen specifieke rechtsvorm voor sociale ondernemingen. Organisaties met een sociaal-economisch karakter kunnen verschillende vormen aannemen:
- Verenigingen
- Stichtingen
- Coöperaties
- Besloten vennootschappen (dit betreft vaak WISES)
- Naamloze vennootschappen
Het Nederlandse stelsel van sociale economie is vooral gericht op toetreding tot de arbeidsmarkt, milieuactiviteiten (circulaire economie), welzijn en internationale ontwikkeling. Naar schatting bestaat de sector uit 5000 tot 6000 organisaties en maximaal 80.000 werknemers in 2015.
Bron: Social Enterprises and their ecosystems in Europe, Country Reports, Netherlands, 2019
* Voor deze website hebben we deze algehele beoordeling van het ontwikkelingsniveau toegevoegd. Deze is gebaseerd op de data en informatie over het sociaal-economische ecosysteem die momenteel beschikbaar is en kent daarom enkele beperkingen. Toch vonden wij het nuttig om deze algehele beoordeling toe te voegen.
** Bron: EESC/CIRIEC (2016) Recente veranderingen op het gebied van sociale economie in de Europese Unie. Houd er rekening mee dat deze schatting aan de hoge kant is, omdat deze is gebaseerd op het type organisatie en niet alle elementen binnen de definitie van de sociale economie nauwkeurig zijn meegenomen.
Voor meer informatie over de kwaliteit van de data verwijzen wij u naar onze toelichting op de sociaal-economische data.
Traditie en oorsprong
Het stelsel van sociale economie in Nederland kent voornamelijk zijn oorsprong in de ontwikkeling van coöperaties in de 19de eeuw. In dezelfde periode raakte de burgerij hier ook sterk bij betrokken door vrijwilligerswerk.
In het bedrijfsleven is het begrip 'sociale onderneming' echter nog niet zo lang in zwang en minder erkend dan in andere Europese landen. Veel ondernemingen houden echter al langere tijd sociaal-economische principes erop na zonder die zo te noemen. Dit heeft ertoe geleid dat Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) stevig is ingebed in het beleid en de cultuur.
In de afgelopen jaren was er een opmars van maatschappelijk ondernemerschap te bespeuren in Nederland. Dit wordt gekenmerkt door de opkomst van vele op maatschappelijke hulp gerichte ecosystemen en structuren en een toenemend bewustzijn van de onderwerpen onder de bevolking, vooral de jongere generatie.
De financiële crisis van 2007-2010 gaf aanleiding tot een groeiende belangstelling voor maatschappelijk ondernemerschap tegen de achtergrond van de privatisering van publieke diensten en minder middelen voor de sociaal-economische sector.
Achtergrondomstandigheden en het sociaal-economische ecosysteem
Beleid en juridisch kader
In Nederland is er geen specifieke juridische inkadering van de sociale economie. Dit zijn de enige wetteksten waarin het ecosysteem van sociale economie wordt genoemd en op structurele wijze behandeld:
- Het Burgerlijk Wetboek, waarin de belangrijkste rechtsvormen die te maken hebben met de sociale economie worden gedefinieerd (verenigingen, stichtingen en coöperaties);
- De Aanbestedingswet (2012), waarin het begrip 'voorbehouden opdracht' wordt genoemd, dat geldt voor ondernemingen met meer dan 30% werknemers met arbeidsbeperkingen in dienst.
De overheid onderschrijft echter het belang en het potentieel van de sociale economie en maatschappelijk ondernemerschap. In 2015 heeft de Sociaal-Economische Raad een officieel advies uitgebracht om de sociale economie te erkennen, wat leidde tot een positieve respons van de overheid.
Beleidsmakers op het gebied van de sociale economie
De Nederlandse overheid heeft geen vastgestelde strategie om de sociale economie te bevorderen in het land. De overheid biedt wel ondersteuning aan sociaal-economische organisaties, bijvoorbeeld door publieke aanbestedingen.
Er is weliswaar geen ministerie dat gericht is op de sociale economie, maar onderstaande ministeries hebben een vinger in de pap bij het ontwikkelen van beleid ten faveure van de sociale economie:
- Het ministerie van Economische Zaken en Klimaat
- Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
- Het ministerie van Binnenlandse Zaken
- Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid
Lokale overheden zijn meer betrokken bij het bevorderen van de sociale economie en kunnen zelf beleid en actieplannen opstellen om de sociale economie en maatschappelijk ondernemerschap te ondersteunen. Grote steden zoals Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht en de G40 (netwerk van middelgrote steden) hebben actieplannen voor de sociale economie gepresenteerd.
Daarnaast is er de City Deal Impact: een groot samenwerkingsverband tussen maatschappelijk ondernemers, publieke instanties en financierders, dat ten doel heeft obstakels weg te nemen voor maatschappelijk ondernemers.
Ook worden grootschalige evenementen georganiseerd zoals het Social Enterprise Overheidscongres, dat de sociale economie zichtbaarder wil maken en samenwerkingsmogelijkheden tussen belanghebbenden op rijks- en gemeenteniveau wil bevorderen.
Netwerken, federaties en belangenbehartigers
Er zijn verschillende belangenbehartigers en federaties actief in Nederland:
- Lobbyorganisaties zetten zich sterk in voor meer erkenning van de sector door de overheid: Social Enterprise NL.
- Maatschappelijk ondernemerschap biedt gerichte hulp aan maatschappelijk gedreven bedrijven.
Hoe kan ik een bijdrage leveren aan de sociale economie in Nederland?
Scholen en instellingen voor hoger onderwijs bieden steeds meer vakken aan op het gebied van maatschappelijk ondernemerschap om bewustzijn bij jonge mensen te creëren.
De sociale economie is ook uitgegroeid tot een onderzoeksgebied, als gevolg waarvan enkele aansporingsmechanismen zijn ingevoerd om de zichtbaarheid te vergroten. Zo is er bijvoorbeeld een jaarlijkse Social Enterprise Scriptieprijs gelanceerd.
Studenten kunnen zich tijdens hun studie ook concreet inzetten voor de sociale economie door zich aan te sluiten bij bepaalde studentenorganisaties die de mogelijkheid bieden om een kijkje te nemen bij of deel te nemen aan een project voor maatschappelijk ondernemen, of door adviesdiensten te verlenen ten voordele van sociale ondernemingen:
Ondersteuning krijgen
De overheid geeft geen specifieke steun aan sociaal-economische organisaties, maar ze kunnen wel profiteren van algemene beleidsregelingen op het gebied van ondernemerschap, innovatie of transitie om hun activiteiten uit te voeren.
Gemeenten proberen daarentegen gerichte ondersteuning te bieden:
- Evenementen opzetten om partnerschappen en samenwerking tussen sociale ondernemingen en overheidsinstanties te bevorderen, bijvoorbeeld het aanmoedigen van maatschappelijke inkoopmethoden.
- Het uitvoeren van wederzijdse onderwijs- en netwerkactiviteiten om sociaal-economische organisaties in staat te stellen partners en investeerders te benaderen.
- Zichtbaarheid bieden
- Subsidie bieden
Veel NGO's die netwerkmogelijkheden en ondersteuning bieden, verstrekken middelen aan sociaal-economische organisaties, zoals:
- Incubatie en acceleratie (Impact Hub)
- Toegang tot flexplekken
- Capaciteitsopbouw en coaching (Social Club)
- Workshops en training (Social Impact Factory)
- Netwerken en contact met investeerders (Ashoka)
Financiering
Van overheidszijde is er geen speciale financieringsstrategie voor de sociale economie. Sociaal-economische entiteiten, met name verenigingen, stichtingen en coöperaties, kunnen echter in aanmerking komen voor bepaalde voordelen zoals belastingverlaging of aftrekposten voor stichtingen.
Gebruik maken van Europese fondsen is ook eventueel mogelijk, evenals nationale financieringsprogramma's zoals:
- Het Dutch Good Growth Fund
- Innovatiekrediet
- Investeringssubsidie duurzame energie
Op lokaal niveau bieden enkele gemeenten gerichte ondersteuning aan sociaal-economische en andere maatschappelijk gedreven organisaties. Dit is vooral het geval in Amsterdam, met initiatieven zoals Amsterdam Impact, dat maatschappelijke ondernemers mogelijkheden biedt om hun kapitaal op te bouwen via een cofinancieringsinitiatief en toegang biedt tot een netwerk van gelijksoortige sociale beleggers.
Op privaatniveau kunnen sociaal-economische organisaties terecht bij:
- Crowdfunding: One Planet Crowd
- Toegang tot bankiermogelijkheden en microfinanciering: Triodos
- Sociaal beleggen: ABN AMRO; Anton Jurgens Fonds
- Donaties en investeringen van stichtingen (De Noaber Foundation, Oranje Fonds, Rabobank Foundation)
Kom meer te weten over het sociaal-economische stelsel in Nederland
Social Enterprise NL verstrekt algemene informatie over de sociale economie in Nederland. Het biedt veel hulpmiddelen en instrumenten voor sociaal-economische organisaties om hun strategieën beter te ontwikkelen en om banden aan te knopen met publieke spelers zoals gemeenten: https://www.social-enterprise.nl/english.
GSGII National Advisory Boards voor sociaal beleggen. Het netwerk van National Advisory Boards (Nationale Adviesraden) bestaat uit deskundigen op het gebied van beleggen, overheidsbeleid en sociale en milieu-innovatie. Hun rol is het bevorderen en faciliteren van de ontwikkeling van sociaal beleggen in de landen waar ze actief zijn. Nederland - GSG (gsgii.org)
Rapporten
- Social Enterprises and their ecosystems in Europe, Country Reports, Netherlands, 2019: https://ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=21133&langId=en
- De Nederlandse Social Enterprise Monitor, Euclid Knowledge Centre, 2021-2022: https://knowledgecentre.euclidnetwork.eu/2022/09/28/dutch-social-enterprise-monitor-2021-2022/
- Mapping social and solidarity ecosystems around the world, OESO, 2023: SSE CFS_Netherlands (oecd.org)
- Legal Framework Analysis - National Report: Netherlands, Cooperatives Europe, 2021 (Juridisch kader voor coöperaties): Netherlands Legal Framework Analysis Report.pdf (coops4dev.coop)